ภูมิปัญญาสุขภาพมักเกิดจากการแก้ปัญหาในสังคมนั้น ๆ ….
เมืองไทยเป็นเมืองร้อนชื้น ยิ่งสภาพภูมิอากาศโลกแปรปรวนรุนแรงยิ่งทำให้เมืองไทยอากาศร้อนขึ้น ฝนมากขึ้น ความร้อนชื้นวนเวียนรอบตัวมากและนานขึ้น น่าเห็นใจคนที่มีอาชีพอยู่กลางแจ้ง ความร้อนและเหงื่อไคลทำให้เกิดอาการผื่นคันได้ง่าย ในวิถีเกษตรซึ่งคนไทยก็ยังมีเกษตรกรอยู่จำนวนไม่น้อย ต้องเผชิญอากาศร้อนแล้ว ยังต้องย่ำน้ำทำเกษตรกรรมอยู่ทุกวัน โรคและอาการที่เป็นกันมากก็ไม่พ้นโรคผิวหนัง ผดผื่นคันและเชื้อราตามง่ามนิ้วมือนิ้วเท้า
บางครั้งเราคิดไปว่าการแพทย์สมัยใหม่ ยาสำเร็จรูปจากโรงงานจะเป็นคำตอบให้กับชุมชน แต่ก็พบข้อมูลที่แตกต่างไปว่า ที่โรงพยาบาลส่งเสริมสุขภาพตำบล (รพ.สต.)หรือสถานีอนามัยจำนวนมาก ไม่มียาเพียงพอในการรับมือกับอาการหรือโรคผิวหนังที่เป็นกันมากในชุมชน แม้ว่าไม่ใช่โรคเบาหวาน ความดันโลหิตสูงที่กำลังเป็นที่สนใจ แต่ที่ซ่อนอยู่ในหมู่บ้านกลับเป็นโรคพื้นฐานที่อาจไม่รุนแรงแต่สร้างความไม่สบายกายและเป็นปัญหาในอาชีพการงานอย่างมาก
ชวนไปเรียนรู้การใช้ภูมิปัญญาแก้ปัญหาในชุมชนรอบ ๆ รพ.สต.แม่ตื้ด ต.แม่พุง อ.วังชิ้น จ.แพร่ ชาวบ้านละแวกนี้อยู่ร่วมกันระหว่างชาติพันธุ์กะเหรี่ยงและคนพื้นเมืองทั่วไปชาวล้านนา ยังมีอาชีพทำเกษตรเป็นส่วนใหญ่ซึ่งเหมือนกับชุมชนเกษตรในภาคอีสาน กลางและใต้ ที่พบปัญหาสุขภาพพื้นฐานเกี่ยวกับโรคผิวหนัง ผดผื่นคัน และน้ำกัดเท้า หรือสาเหตุจากเชื้อราจำนวนมาก
คุณจรูญ อภิวัฒนพงศ์ นักวิชาการสาธารณสุขชำนาญการและเป็นผู้อำนวยการหญิงแกร่งที่ รพ.สต.แม่ตื้ด มีใจรักวิถีธรรมชาติ ปลูกผัก ปลูกต้นไม้ใช้ในการดูแลสุขภาพตนเองและเผื่อแผ่ให้เพื่อนบ้าน เมื่อได้ร่ำเรียนวิชาการแพทย์แผนไทยเพิ่มเติม และเรียนรู้จากภูมิปัญญาท้องถิ่นก็นำเอาความรู้สมุนไพรที่มีในสวนตนเองมาทำยาไว้ใช้เองให้กับคุณสามีที่ชอบทำสวนมักเกิดอาการผื่นคัน และจะโดนผึ้งแตนต่อยเป็นประจำ ความรู้สมุนไพรพื้นบ้านใช้แก้อาการแมลงสัตว์กัดต่อย แก้ผดผื่นคันได้ดี และการศึกษาสมัยใหม่ก็ให้คำตอบว่าแก้แผลอักเสบ แก้แผลในปาก ต้านเชื้อไวรัสที่เป็นโรคเริม งูสวัดได้ด้วย นั่นคือ ต้นเสลดพังพอนตัวเมีย หรือพญายอ
ต้นไม้ยาต้นที่สอง คือ ทองพันชั่ง ไม้ชื่อมงคล สรรพคุณตามยาไทย ที่โดดเด่นทุกส่วนของต้น รักษาโรคผิวหนัง แก้กลากเกลื้อน แก้ผดผื่นคัน ยังแก้อาการผมร่วงเพราะช่วยแก้เชื้อราและแบคทีเรียบนหนังศีรษะ ใช้ใบสด(ไม่อ่อนไม่แก่) นำมาตำละเอียดผสมกับน้ำสะอาด แค่หมักผมไว้สัก 15 นาที ล้างน้ำออก ทำทุกวันสัก 7-10 วัน จะเห็นผล ถ้ามีอาการคัน หรือโรคผิวหนังอื่น ๆ เช่น กลาก เกลื้อน ใช้ใบสด 5-8 ใบ ตำให้ละเอียดเอาน้ำยาทาก็ได้ แต่ให้ดีสูตรโบราณให้แช่ใบทองพันชั่งที่เตรียมไว้ในเหล้าขาวหรือแอลกอฮอล์ 1 สัปดาห์ กรองเอาน้ำยามาทาบ่อย ๆ
ที่บ้านของผู้อำนวยการ รพ.สต.แม่ตื้ด จึงริเริ่มทำสูตรยาทาเสลดพังพอนตัวเมียและทองพันชั่งใช้อยู่ประจำมานานหลายปี จนกระทั้งเมื่อปี 2567 ได้ร่วมกันทำงานกับมูลนิธิสุขภาพไทย ช่วยกันพัฒนาระบบสุขภาพภาคประชาชนให้พึ่งตนเองได้ ปลูกหาและเรียนรู้ใช้วัตถุดิบสมุนไพรในชุมชน ประกอบกับคุณจรูญเป็นผู้ใฝ่ศึกษาหาความรู้ ก็สังเกตมาหลายปีว่าสูตรสมุนไพรแก้คันและโรคผิวหนังนี้ หากใช้เพียงแค่ 1 ชนิดจะได้ผลดีระดับหนึ่ง พอรวม 2 ชนิดก็ดียิ่งขึ้น ต่อมาก็เห็นว่าใน รพ.สต. มีสมุนไพรงอกงามทั้งเสลดพังพอนตัวเมีย ทองพันชั่ง และมีชุมเห็ดเทศ ไม้พุ่มโตสวยงาม ที่น่าสนใจใบชุมเห็ดเทศยังเป็นสมุนไพรในตำนานสืบต่อมายาวนานใช้แก้โรคผิวหนัง กลาก เกลื้อน รักษาฝี และแผลพุพองด้วย
ชุมเห็ดเทศสูตรบ้าน ๆ ใช้ ใบสดต้มกับน้ำ รอน้ำเย็นแล้วเอาน้ำยามาล้างผิวหนังแก้คันได้ ถ้าเป็นฝีและแผลพุพองใช้ใบชุมเห็ดเทศและก้านสด 1 กำมือ ใส่น้ำท่วมยาต้มเดือดให้เหลือน้ำ 1 ใน 3 ชะล้างบริเวณที่เป็นวันละ 2 ครั้ง เช้า-เย็น หรือใช้ใบสดมาล้างแล้วขยี้เอาน้ำทาที่แผลหรือที่คันก็ได้ บางสูตรใช้ใบ 3-4 ใบ ตำให้ละเอียดผสมน้ำมะนาวเอามาทาวันละ 2-3 ครั้ง และวิธีใช้ใบสดมาตำ นำไปแช่กับเหล้าหรือแอลกอฮอล์ 1 สัปดาห์ เอาน้ำยาทาอย่างน้อยวันละ 2-3 ครั้ง ปัจจุบันมีการสกัดสาระสำคัญจากใบชุมเห็ดเทศ ทำเป็นครีมใช้ทาแก้อาการคัน และโรคผิวหนังจากเชื้อราต่าง ๆ ด้วย
ที่รพ.สต.แม่ตี้ด พัฒนาสูตรสามสหาย รวมพลังสมุนไพรที่มีฤทธิ์และสรรพคุณแก้อาการคัน แก้ผิวหนังจากเชื้อราและแบคทีเรีย และผิวหนังอักเสบต่าง ๆ นำเอาใบสดอย่างละเท่า ๆ กัน คือเสลดพังพอนตัวเมีย ทองพันชั่ง และชุมเห็ดเทศ นำมาสับให้ละเอียด แล้วใช้เหล้าขาว (ที่จังหวัดแพร่มีการผลิตเหล้าชุมชนที่ถูกต้อง ราคาไม่แพง) นำมาดองหรือหมักไว้อย่างน้อย 7 วัน (นานกว่านี้ได้) กรองเอาน้ำยาสมุนไพรใส่ขวดที่มีหัวสเปรย์ฉีด เพื่อให้สะดวกต่อการใช้ นำมาบริการให้ชาวบบ้านกลุ่มแรกประมาณ 70 คน ผลการใช้เป็นที่ชื่นชอบมาก เก็บข้อมูลเบื้องต้น 15 คนแก้คันได้ชะงัด วันเดียวเห็นผล แต่ถ้าเชื้อราที่ง่ามนิ้วมือหรือเท้านั้นให้ทายาวันละ 4 ครั้ง เช้า กลางวัน เย็น และก่อนนอน มีอยู่ 4 คน ใช้ยาหมดขวดมาขอเพิ่มเพราะอาการดีขึ้นแล้วแต่ยังไม่หายดี การมาขอรับยาซ้ำแสดงว่าได้ผลดีขึ้นเรื่อย ๆ
ตู้ยาใน รพ.สต. หรือสถานีอนามัยมียาอยู่อย่างจำกัด แต่ความรู้หรือภูมิปัญญาท้องถิ่นด้านสุขภาพไม่เคยหมด ต้นไม้สมุนไพรก็ปลูกได้ไม่ยาก รอบ ๆ รพ.สต.แห่งนี้จึงเป็นแหล่งอาหารและยาสมุนไพรให้เป็นต้นแบบให้กับชุมชน เสลดพังพอนตัวเมียกินได้บางท้องถิ่นนำมาใส่ในแกงแค ทองพันชั่งทำเป็นเครื่องดื่ม ชาชง สรรพคุณแต่ดั้งเดิมเป็นเครื่องดื่มบำรุงร่างกาย บำรุงธาตุ ช่วยระบบย่อยอาหาร และแก้อาการปัสสาวะผิดปกติ ชุมเห็ดเทศใช้เป็นชาชงช่วยระบายท้อง เป็นยาระบายอ่อน ๆ
ผลิตภัณฑ์ชุมชนใช้พึ่งตนเองยังมีอีกจำนวนมาก วันนี้สเปรย์แก้ผดผื่นเสมือนตัวช่วยระบบสุขภาพปฐมภูมิ ชาวบ้านสุขภาพดีได้ด้วยสมุนไพรใกล้ตัว วันข้างหน้าสเปรย์สามสหายสามารถเป็นแหล่งรายได้เริ่มต้นของเศรษฐกิจฐานรากของชุมชนด้วย.
