บานไม่รู้โรย เป็นไม้ถิ่นเดิมของอเมริกากลางและอเมริกาใต้ หรือในโซนอเมริกาเขตร้อน มีชื่อสามัญในภาษาอังกฤษหลายชื่อ เช่น Globe Amaranth, Bachelor Button, Achelor’s button, Button agaga, Everlasting, Gomphrena, Globe amaranth, หรือ Pearly everlasting มีชื่อวิทยาศาสตร์ว่า Gomphrena globosa L.
หลายคนน่าจะเคยเห็นบานไม่รู้โรยที่ปลูกเป็นไม้ประดับทั่วไปทั้งรั้วบ้านหรือในสวนสาธารณะ เป็นไม้ล้มลุกขนาดเล็ก สูงราว 2 ฟุต ลำต้นตั้งตรง กิ่งมีขนเล็กน้อย ใบเดี่ยวรูปรีปลายแหลม ขอบเรียบ มีขนนุ่มทั้งใบ ดอกเป็นกระจุกทรงกลมมีสีขาว แดง ชมพู ขยายพันธุ์ด้วยเมล็ด แม้ว่าบานไม่รู้โรยมีถิ่นกำเนิดในทวีปอเมริกา แต่เมื่อเข้ามาในเอเซียกลับพบการนำมาปรับประยุกต์ใช้ในประเพณีต่าง ๆ เช่น ในกลุ่มชาติพันธุ์ที่อยู่ในเนปาล สิกขิมและเบงกอลตะวันตกของอินเดีย พอถึงงานเทศกาลดีปาวลีซึ่งเป็นงานเทศกาลประจำปีของชาวฮินดูในการเฉลิมฉลองชัยชนะของแสงสว่างที่ขับไล่ความมืดมิดนั้น ในครอบครัวผู้ที่เป็นพี่สาวหรือน้องสาวจะนำเอาดอกบานไม่รู้โรยมาร้อยเป็นพวงมาลัย แล้วนำมาคล้องคอให้พี่ชายหรือน้องชายเพื่อปกป้องไม่ให้สิ่งชั่วร้ายเข้ามากล้ำกลาย และในฮาวายก็นิยมนำดอกบานไม่รู้โรยร้อยเป็นพวงมาลัยคล้องคอซึ่งเป็นสัญลักษณ์ของความมั่นคงและยั่งยืน
ในตำรับยาไทย จะใช้แต่ดอกบานไม่รู้โรยสีขาวเป็นยาสมุนไพร กล่าวไว้ว่า ดอกมีรสจืด ชุ่มสุขุม ใช้บำรุงตับ แก้ตาเจ็บ แก้ไอระงับหอบหืด ขับปัสสาวะ แก้ปวดศีรษะ บิด ไอกรน แผลผื่นคัน ฝีประคำร้อย รากมีรสเย็นขื่น ใช้ขับปัสสาวะ แก้พิษต่างๆ แก้โรคระบบทางเดินปัสสาวะอักเสบ ขับระดู รักษาโรคบิดและอาการไอ ทั้งต้นมีรสขื่นเล็กน้อย ต้มเอาน้ำดื่มแก้หนองใน กามโรค ขับปัสสาวะ นิ่ว และแก้ระดูขาว ช่อดอกมีรสจืด สุขุม ใช้กล่อมตับ แก้ตาเจ็บ แก้ไอ ขับปัสสาวะ แก้บิด แก้ปวดศีรษะ
ในตำรับยาดั้งเดิมที่มีการรวบรวมไว้ เช่น ตำรับยาแก้หอบหืดใช้บานไม่รู้โรยดอกสีขาว 10 ดอก ต้มน้ำผสมเหล้าเล็กน้อย ดื่มวันละ 3 ครั้ง หรือตำรับแก้หอบหืด ที่เอาดอก10-14 ดอกต้มรวมกับฟักเชื่อมแห้ง นำมาดื่ม ตำรับแก้บิดมูกใช้บานไม่รู้โรยดอกสีขาว 10 ดอก ต้มน้ำผสมเหล้าเล็กน้อยดื่ม หรืออีกตำรับหนึ่งให้ใช้ดอกสด 15-20 ดอก ล้างให้สะอาดต้มในน้ำเดือด 1 ลิตร เคี่ยวให้เหลือครึ่งหนึ่ง แล้วกรองเอาน้ำดื่มครั้งละ 1 แก้ว หรือ 200 ซีซี ตำรับแก้ปัสสาวะขัด ใช้บานไม่รู้โรยดอกสีขาว 3-10 กรัม ต้มน้ำดื่มบ่อยๆ ตำรับแก้โรคลมชักในเด็กใช้บานไม่รู้โรยดอกสีขาว 10 ดอก รวมกับตั๊กแตนแห้ง (Oxya chinensis thumb.) 7 ตัว ตุ๋นกิน ตำรับแก้เด็กตัวร้อนตาเจ็บใช้ดอกบานไม่รู้โรยสีขาวสด 10-14 ดอก ต้มน้ำดื่ม ตำรับแก้นิ่ว ให้ใช้ต้นสดชนิดดอกสีขาวทั้งต้น 100 กรัม ล้างให้สะอาดต้มในน้ำเดือด 1 ลิตรประมาณ 10-15 นาที กรองเอาน้ำดื่ม วันละ 3 เวลาก่อนอาหาร
ในต่างประเทศก็มีการใช้ต้นบานไม่รู้โรยเช่นกัน แต่ไม่กำหนดว่าต้องเป็นดอกสีอะไร เช่น ในหมู่เกาะชวาใช้เป็นอาหารกินเป็นผักชนิดหนึ่ง และมีการใช้รูปแบบยาสมุนไพรโดยใช้ส่วนดอกต้มกินแก้อาการเด็กร้องสามเดือน (colic) แก้อาการเบาหวาน บรรเทาต่อมลูกหมากโต และยังมีการใช้ที่เกี่ยวข้องกับระบบทางเดินหายใจ เช่น ไอ หอบหืด หลอดลมอักเสบและความผิดปกติที่เกี่ยวข้องกับไตและระบบปัสสาวะด้วย นอกจากนี้ยังพบว่าในดอกมีวิตามินซีและอีสูง ซึ่งมีส่วนช่วยลดความเมื่อยล้าและชลอวัยด้วย
ในหลายประเทศก็มีการใช้ดอกบานไม่รู้โรยแห้งมาทำเป็นชาชงเดื่ม โดยมีความเชื่อว่าจะช่วยให้ผมหงอกช้า และอาจมีความน่าสนใจที่ในดอกบานไม่รู้โรยมีกรดอมิโนจำนวนมากจะช่วยลดการหลุดร่วงของเส้นผม ในบางชนเผ่าหรือกลุ่มชาติพันธุ์ใช้ดอกบานไม่รู้โรยชงเป็นชาเพื่อใช้เกี่ยวกับกระเพาะอาหารและอาการปวดท้องในเด็ก และควบคุมความดันเลือดซึ่งจากการศึกษาพบว่าน้ำมันที่อยู่ในดอกบานไม่รู้โรยมีสรรพคุณทำให้ความดันเลือดลดลง แต่ไม่แนะนำให้ใช้แทนยาลดความดัน
ในต่างประเทศมีการใช้ชางชงดอกบานไม่รู้โรยที่น่าสนใจ โดยเฉพาะชงดื่มแก้การอักเสบที่ดีเยี่ยมรวมทั้งบรรเทาอาการปวดหัว เจ็บคอ เสียงแหบ ไอ หลอดลมอักเสบ กล่องเสียงอักเสบ และบรรเทาอาการของโรคหอบหืดด้วย นอกจากนี้ยังมีการใช้ชาดอกบานไม่รู้โรยดื่มเป็นประจำจะช่วยลดความเสี่ยงการเกิดมะเร็ง ลดคอเลสเตอรอล และช่วยให้จิตใจผ่อนคลายตามธรรมชาติ การแพทย์พื้นบ้านในเมียนมาร์ใช้ดอกต้มดื่มเพื่อรักษาอาการอักเสบที่ลูกตา ปัสสาวะขัด ปวดหัวและท้องเดิน ทุกส่วนของบานไม่รู้โรยนำมาต้มใช้เป็นน้ำชำระแผลและใช้เป็นยาดื่มแก้ไอ ในเฟรนช์เกียนานำทุกส่วนของต้นบานไม่รู้โรยดอกสีขาวมาชงดื่มรักษาโรคเบาหวาน ถ้าดื่มแบบอุ่น ๆ จะช่วยในการขับเหงื่อ
ในประเทศไทยนิยมปลูกบานไม่รู้โรยเป็นไม้ประดับมากกว่านำมาใช้เป็นสมุนไพร แต่การเก็บข้อมูลของสมาคมเครือข่ายการแพทย์พื้นบ้านและสุขภาพวิถีไท ช่วงปี พ.ศ. 2563-2564 พบว่าหมอพื้นบ้านภาคใต้ หมอสุรินทร์ อับดุลล่าฮ์ มีการใช้ดอกบานไม่รู้โรยเป็นยารักษาระบบเลือดของสตรี ในตำรับประกอบด้วย กุนยี่แดง กุนยี่ขาว(บานไม่รู้โรย) ใบเงินใบทอง หมากผู้ หมากเมีย เกสรทั้งห้า (มะลิ สารภี พิกุล บุนนาค เกสรบัวหลวง) อย่างละเท่ากัน นำสมุนไพรแห้งมาต้ม 3 เอา 1 กินจนยาจืด กินครั้งละ 1-2 แก้วเป๊ก วันละ 1 ครั้งก่อนอาหาร หรือจะใช้ในรูปยาผง นำสมุนไพรแห้งบดเป็นผง ใช้ 1-2 ช้อนชา ผสมน้ำอุ่น 1 แก้ว ดื่มวันละ 1 ครั้งก่อนอาหารเช่นกัน
บานไม่รู้โรย ภูมิปัญญาช่วยชะลอชีวาโรยราด้วย.
